با فرا رسیدن هفته های اخر بارداری ، در بدن تغییراتی روی می دهد که زن باردار و جنین را برای زایمان اماده می کند . در این زمان جنین قادر است به زندگی خود در خارج از رحم ادامه دهد . زمان زایمان لحظه پر اضطراب و مهیج برای زن و خانواده اش می باشد.
طبیعت زایمان درد است و علت اصلی درد زایمان ، انقباضات رحم است که باعث باز و نرم شدن دهانه رحم می شود تا جنین بتواند از آن به داخل مهبل وارد و سپس از این مجرا خارج شود .
واکنش زن باردار نسبت به درد زایمان متفاوت است و تحت تاثیر عوامل زیادی مانند فرهنگ ، احساس ترس و نگرانی ، تجربه زایمان قبلی ، میزان آمادگی برای بچه دار شدن و حمایت همسر می باشد.
محل و میزان درد بر حسب مراحل مختلف زایمان ( مرحله باز شدن دهانه رحم ، مرحله عبور جنین از کانال زایمان و مرحله جمع شدن رحم ) متفاوت و معمولا در نواحی زیر شکم ، کمر ، میاندوراه و پاها احساس می شود.
هورمون های تولد
بارداری و زایمان دو پدیده زیبا و شگفت انگیز خلقتند. زایمان یک فرایند طبیعی است و بدن زن با آن سازگار است . همانگونه که عمل لقاح و رشد و نمو جنین در بدن مادر معجزه است ، عمل زایمان و به دنیا آمدن این موجود کوچک نیز اعجاز دیگری است .
بدن یک زن برای عمل لیبرو زایمان بسیار دقیق طراحی شده است و دستگاه های مختلف بدن با یکدیگر در تعامل و همکاری هستند.سیستم عصبی و سیستم هورمونی در فرایند درد زایمان دخالت دارند. زایمان به عنوان یک پدیده طبیعی و فیزیولوژیک تحت تاثیر هورمون های درون ریز بدن وظیفه خود را برای تولد کودک به عهده می گیرد.
چهار هورمون اصلی که در زایمان نقش دارند عبارتند از :
اکسی توسین ( هورمون عشق )
اندرفین ( هورمون خشنودی و برتری )
اپی نفرین ، نوراپی نفرین ( هورمون تهیج و بر انگیختن )
پرولاکتین ( هورمون مادری )
اکسی توسین
اکسی توسین از ابتدای بارداری در بدن تولید می شود و میزان آن در زمان زایمان به حد اکثر می رسد. مهمترین عمل آن در فرایند زایمان ایجاد انقباضات رحم ( درد زایمان ) است .
این هورمون در زمان بارداری با انقباضات مناسب رحم باعث حفظ محصولات بارداری می گردد و به تدریج در اواخر بارداری با ایجاد درد های زایمانی موجب خروج نوزاد و سپس خروج جفت می شود. ترشح این هورمون پس از زایمان از خونریزی جلوگیری می کند . این هورمون در هر زمان عمل خاصی را انجام می دهد اما بعضی مواقع تولید آن در بدن متوقف شده و باعث عدم پیشرفت زایمان ، عدم خروج به موقع جفت و یا خونریزی بعد از زایمان می گردد و مهمترین عامل کاهش تولید و ترشح این هورمون ترس است.
ارتباط سریع مادر و نوزاد به شکل تماس پوست با پوست و شیر خوردن موجب ترشح بیشتر این هورمون و ایجاد مهر مادری می گردد.
ادرنالین
ادرنالین به هورمون جنگ و گریز معروف است.موقعی که فردی در وضعیت ترس و خطر قرار می گیرد ، برای فرار از خطر و پیدا کردن محل امن نیاز به فعالیت سریع اندامها دارد و به همین علت جریان خون به سمت دست و پا میرود. اگر مادر هنگام زایمان ترس و اضطراب داشته باشد ، جریان خون به اندامها می رود و خون کمتری به رحم و جنین می رسد. در این حالت احتمال اختلال در وضعیت جنبین وجود دارد و همچنین با افزایش فشار خون ، افزایش قند خون ، نگاه خیره ، پوست سرد و چسبناک و خشکی دهان است.
پس از زایمان به علت ترشح زیاد ادرنالین مادر احساس سرما و لرز می کند . در این موقع گرم کردن اتاق و استفاده از پتو می تواند در بهبودی موثر باشد.
ترشح ادرنالین در مرحله خروج کودک لازم است و موجب افزایش هوشیاری کودک می شود و در احساس غریزه مادری نقش دارد . در واقع گذر از عالم رحم به عالم خشکی را برای کودک پسندیده تر می کند . در واقع نوزاد برای اولین برخورد با مادر آماده می شود.
اندروفین
اندروفین هورمون ضد درد طبیعی بدن است و به کاهش درد کمک می کند. از اوایل بارداری تولید می شود و در زمان زایمان به حداکثر میرسد این افزایش ترشح موجب می شود تا مادر هنگام زایمان درد کمتری را احساس کند و تحمل وی را نسبت به درد افزایش دهد . در واقع طراحی زیبای خلقت به گونه ای است که اگر طبیعت زایمان درد است ، ضد درد طبیعی هم در اختیار مادر قرار می گیرد . مصرف ضد درد ها و مخدر ها حین زایمان از ترشح این هورمون جلوگیری میکند.
اندروفین به همراه اکسی توسین موجب افزایش ارتباط مادر و نوزاد و احساس سرخوشی در مادر می شود همچنین اندروفین موجب فراموشی خاطرات حین زایمان می گردد به همین دلیل پذیرش بارداری بعدی را سبب می شود.
پرولاکتین
پرولاکتین مهمترین هورمون برای شیر دهی است. بلافاصله پس از زایمان با خروج جفت تولید آن افزایش میابد. تماس بدن نوزاد با مادر و مکیدن پستان مادر توسط نوزاد سبب تولید بیشتر می شود. ترشح پرولاکتین حین زایمان نه تنها باعث افزایشش استقامت مادر می شود بلکه شرایط را برای یک شیر دهی موفق اماده و فراهم می کند.
این هورمون به همراه اکسی توسین موجب ارامش مادر و برقراری ارتباط صمیمی با نوزاد می شود که رضایت مادر ، سلامت فیزیکی و روانی چهار هورمون فوق با هم سمفونی زیبایی را در بدن اجرا می کنند.هماهنگی سیستم عصبی و هورمونی در بدن همه پستانداران وجود دارد و به عنوان مرکز عاطفی مغز شناخته شده است که در قسمت میانی مغز قرار دارد.
روش های کاهش درد زایمان
روش هایی که برای کاهش درد زایمان به کار می روند عمدتا به دو گروه تقسیم می شود :
الف ) روش هایی که بدون استفاده از داروی بی حسی و با استفاده از مهارت زن موجب می شود که وی بتواند زایمان خود را آگاهانه هدایت کند. در این حالت زن باردار قادر است که احساس درد زایمان را به حد اقل برساند . این روش ها عبارتند از :
1-تمرین کششی ، تن آرامی ، مهارت های تنفسی : با تمرینات کششی می توان از بروز عوارضی مانند : درد مفاصل ، کمر درد ، مشکلات در سیستم گوارشی ، ادراری ، شل شدن عضلات کف لگن و … جلوگیری کرد .
این تمرینات نه تنها باعث توانایی ذهن می شود بلکه به همراه تن آرامی و مهارت های تنفسی موجب برقراری هماهنگی قوای جسمی ، ذهنی و روانی می گردد . مهارت ها در کلاس آمادکی برای زایمان به طور عملی آموزش داده می شود.
2-قرار گرفتن در وضعیت های مختلف در زمان درد : تغییر وضعیت موجب رفع خستگی ، راحتی بیشتر و گردش خون بهتر می شود . زن باردار می تواند به دلخواه خود ، هر حالتی که راحت تر است ( مانند نشسته ، ایستاده ، خوابیده ، دراز کشیده و یا راه رفتن ) را انتخاب کند . آزادی در انتخاب وضعیت موجب می شود تا توانایی وی برای تحمل درد زایمان افزایش یابد و احساس رضایت و خشنودی کند.
فشار مخالف: در این فشار مداوم و قوی با مشت ، پاشنه دست و یا شئ سخت بر پایین کمر وارد می شود . این فشار کمک می کند تا احساس فشار داخلی و درد در پایین کمر راحت تر تحمل شود. سایر مناطقی که فشار روی آنها می تواند اثر آرام بخشی زیادی داشته باشد شامل : لگن ، ران ها ، پاها ، شانه ها و دست ها می باشد. این فشار در مرحله اول شروع درد زایمان اثر تسکین بخش دارد.
این روش با کمک ” همراه ” انجام می شود .
4-تمرکز ، تجسم خلاق و انحراف فکر :زن باردار با متمرکز کردن حواس و فکر خود به شرایطی غیر از شرایط زایمانی مانند دعا کردن ، نگاه کردن به یک عکس ، به یاد اوردن خاطرات خوب ، راه رفتن ، تماشای تلویزیون ، شنیدن ، لمس کردن ، انجام صحیح تمرین های تنفسی می تواند به کاهش درد کمک کند . در واقع این روش پرورش دادن تخیل ، تجسم و مثبت گرایی در ذهن است. وی از این طریق می تواند در حین انقباضات رحمی به یک تمرکز درونی برسد ، در نتیجه احساس درد را از طریق انحراف فکر و تمرکز به حد اقل برساند.
5-آوا یا موسیقی : شنیدن موسیقی دلخواه یا آوای قران می تواند در هنگام انقباض و درد شرایط مطلوبی برای وی ایجاد کند . این روش موجب تن آرامی و کاهش احساس درد می گردد.
6-هیپنوتیزم: این روش به صورت ایجاد تغییرات موقت مغزی همراه بی هوشی می باشد که موجب افزایش قدرت تلقین می شود . هیپنوتیزم باعث آرامش جسمی و فکری ، افزایش تمرکز و و حتی ایجاد توانایی در کنترل فشار خون ، ضربان قلب و همچنین کاهش درد می شود. این روش به دانش و مهارت عامل زایمان نیاز دارد.
7-گرمای سطحی: در این روش اشیای گرمی مانندبطری آب گرم ، حوله مرطوب و گرم را بر روی قسمت تحتانی بدن ( شکم ، کشاله ران ، میانودوراه و کمر ) قرار می دهند . گرما باعث افزایش جریان خون ، کاهش درد و خستگی می شود. ژل های گرم کننده ، کشیدن پتو بر روی تمام بدن و دوش گرفتن با آب گرم نیز کمک کننده است.
8-سرمای سطحی : در این روش استفاده از کیسه اب یخ ، تکه های یخ و حوله خیس شده با اب سرد بر روی کمر ، میاندوراه و مقعد توصیه می شود به خصوص اگر زن باردار احستس گرما می کند استفاده از لباس های خنک می تواند باعث راحت تر شدن وی گردد. سرما از طریق کم کردن درجه حرارت عضله و کاهش گرفتگی آن باعث کاهش درد می شود.
9-آب درمانی و استفاده از وان زایمان: این روش برای شل شدن عضلات ، کاهش اضطراب و درد و تحریک زایمان مفید است ، این روش موجب احساس راحتی و تن آرامی حین انقباضات می شود ، روش های مختلف آب درمانی شامل : استفاده از وان یا دوش آب گرم ، استفاده از دوش دستی برای ریختن آب روی شکم و کمر ، استخر زایمان و جکوزی می باشد.
زایمان در آب یکی از روش های کاهش درد در زایمان می باشد زن باردار می تواند برای کاهش درد زایمان از وان و زایمان در آب استفاده کند در مورد چگونگی انجام زایمان در آب حتما با عامل زایمان مشورت شود.
10-لمس و ماساژ : یکی از راه های آرام کردن و انرژی دادن ، لمس و ماساژ است . نوازش اطمینان بخش و دوستانه قسمت گونه و موها ، در آغوش گرفتن ، ماساژ نواحی دست ، کمر ، باسن و سایر قسمت های بدن توسط همراه می تواند موجب کاهش درد و تسکین زن باردار شود.
11-طب سوزنی : برای کاهش درد با سوزن بر روی نقاط مشخصی از بدن فشار وارد می شود ، این روش به مهارت عامل زایمان نیاز دارد.
12-طب فشاری : در این روش ایجاد فشار عمیق با دست بر روی نقاط مشخصی از بدن موجب کاهش درد می شود. معمولا این فشار با نوک انگشت شصت و سایر انگشتان وارد می شود. نقاط طب فشاری شامل : شانه ها ، پایین پشت ، لگن ، قوزک پا ، ناخن های کوچک انگشتان پا و کف پا می باشد که توسط همراه آموزش دیده در هنگام دردهای زایمان استفاده می شود.
13-تحریک الکتریکی عصب از راه پوست ( TENS ) : در این روش دو جفت بالشتک الکتریکی مخصوص بر روی کمر نصب می شود. این بالشتک ها به دستگاه کوچکی متصل است که در دست زن باردار قرار می گیرد . وظیفه دستگاه تولید امواجی است که موجب کاهش درد در هنگام انقباض می شود. میزان تولید امواج و کنترل آن در اختیار خانم باردار است.
14-اروماتراپی : استفاده از روغن های مخصوص مانند اسطوخدوس ، بابونه ، پونه و مریم گلی برای تقویت سلامت و افزایش آرامش و کاهش اضطراب موثر است . این مواد از طریق بخور یا بو کردن دستمال آغشته به مواد معطر ، ماساژ پشت و کمر به همراه روغن های پایه آغشته به این مواد ، گذاردن پاها در درون آب آغشته به آن و … مصرف می شوند.
تذکر : از انجا که روش های غیر دارویی نیازمند آموزش و کسب مهارت است ، برای انتخاب هر یک از آنها حتما با پزشک یا ماما مشورت شود.
نکته : بسیاری از روش های فوق در کلاس های امادگی برای زایمان و یا از طریق فیلم آموزشی ، آموزش داده می شود و می توان از یک یا چند روش همزمان برای کاهش درد استفاده کرد.
ب ) روش هایی که با تزریق نوعی داروی بی حسی مانع انتقال حس درد به مغز می شود . این روش ها عبارتند از :
1-بی حسی نخاعی و یا اپیدورال : داروی بی حسی در فضای ستون فقرات و در اطراف یا داخل نخاع تزریق می شود. در این روش زن درد را احساس نمی کند ولی بیدار و هوشیار است.
2-استنشاق داروی بی دردی : داروی بی حسی از طریق گذاردن ماسک بر روی بینی و دهان به بدن زن منتقل شده و درد های وی را تا حدی کاهش می دهد.
3-تزریق داروی بی دردی : در بعضی مواقع و با تشخیص پزشک تزریق داروی بی دردی می تواند در کم کردن درد موثر باشد.
روز بزرگ معمولا زن باردار با شروع دردها ، وقوع زایمان را تشخیص می دهد ولی ممکن است این درد ها نشانه نزدیک بودن زمان زایمان نباشد زیرا گاهی این درد ها ، درد های واقعی زایمان نیستند.
